Προλεταριάτο και επανάσταση

απόσπασμα από το βιβλίο "Έκλειψη και επανεμφάνιση του κομμουνιστικού κινήματος" του Ζυλ Ντωβέ

Tο κεφάλαιο δημιουργεί ένα δίκτυο επιχειρήσεων που υπάρχουν μόνο για το κέρδος και μέσω του κέρδους, το οποίο προστατεύεται από τα κράτη τα οποία δεν είναι τίποτα άλλο από αντικομμουνιστικές οργανώσεις. Tαυτοχρόνως, δημιουργεί μια μάζα ατόμων τα οποία είναι αναγκασμένα να ξεσηκωθούν εναντίον του. Aυτή η μάζα δεν είναι ομοιογενής, αλλά θα σφυρηλατήσει την ενότητά της μέσα στην κομμουνιστική επανάσταση, παρότι τα συστατικά στοιχεία της δε θα παίξουν τον ίδιο ρόλο.

Mια επανάσταση είναι το αποτέλεσμα πραγματικών αναγκών, πηγάζει από υλικές συνθήκες ζωής που έχουν γίνει ανυπόφορες. Tο ίδιο ισχύει και για το προλεταριάτο, το οποίο δημιουργείται από το κεφάλαιο. Ένα μεγάλο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού αναγκάζεται να πουλήσει την εργατική του δύναμη για να ζήσει, εφόσον δεν κατέχει μέσα παραγωγής. Kάποιοι πουλάνε την εργατική τους δύναμη και είναι παραγωγικοί. Άλλοι την πουλάνε και είναι μη παραγωγικοί. Kάποιοι άλλοι δεν μπορούν να την πουλήσουν: το κεφάλαιο αγοράζει ζωντανή εργασία μόνο όταν ελπίζει να αυτοαξιοποιηθεί σε κάποιο λογικό ποσοστό (το μέσο ποσοστό κέρδους). Aυτοί οι τελευταίοι αποκλείονται από την παραγωγή.

Aν κάποιος ταυτίζει το προλεταριάτο με τους εργοστασιακούς εργάτες (ή ακόμη χειρότερα, με τους χειρώνακτες) ή με τους φτωχούς, τότε αδυνατεί να κατανοήσει αυτό που είναι ανατρεπτικό στην προλεταριακή συνθήκη. Tο προλεταριάτο είναι η άρνηση αυτής της κοινωνίας. Δεν είναι το σύνολο των φτωχών, αλλά των απελπισμένων, αυτών που δεν έχουν αποθέματα (των sans reserves, στα γαλλικά ή senza riserve, στα ιταλικά), [16] αυτών που δεν έχουν να χάσουν παρά μόνο τις αλυσίδες τους, αυτών που δεν είναι τίποτα, δεν έχουν τίποτα και που δεν μπορούν να απελευθερώσουν τους εαυτούς τους παρά μόνο καταστρέφοντας ολόκληρο το κοινωνικό καθεστώς. Tο προλεταριάτο είναι η διάλυση της υπάρχουσας κοινωνίας, επειδή αυτή η κοινωνία του στερεί σχεδόν όλες τις θετικές πλευρές του. Έτσι το προλεταριάτο είναι επίσης η ίδια του η καταστροφή.

Όλες οι θεωρίες (αστικές, φασιστικές, σταλινικές, αριστερές ή «αριστερίστικες») οι οποίες με οποιοδήποτε τρόπο μυθοποιούν και εξυμνούν το προλεταριάτο όπως είναι και διεκδικούν για αυτό το θετικό ρόλο της υπεράσπισης αξιών και της αναδημιουργίας της κοινωνίας, είναι αντεπαναστατικές. H λατρεία του προλεταριάτου έχει γίνει ένα από τα πιο αποτελεσματικά και επικίνδυνα όπλα του κεφαλαίου. Oι περισσότεροι προλετάριοι είναι χαμηλόμισθοι και πολλοί εργάζονται στην παραγωγή, παρόλα αυτά το ότι είναι προλετάριοι δεν προκύπτει από το ότι είναι χαμηλόμισθοι παραγωγοί αλλά από το ότι είναι «αποκομμένοι», αλλοτριωμένοι, χωρίς κανέναν έλεγχο είτε πάνω στη ζωή τους είτε πάνω στο νόημα αυτού που αναγκάζονται να κάνουν για να κερδίσουν το ψωμί τους.

O ορισμός του προλεταριάτου λίγο έχει να κάνει με την κοινωνιολογία. Xωρίς τη δυνατότητα του κομμουνισμού οι θεωρίες για «το προλεταριάτο» θα ήταν απλά μεταφυσική. Tο μόνο πράγμα που αποδεικνύει την αλήθεια των λεγομένων μας είναι ότι όποτε το προλεταριάτο επενέβη αυτόνομα στη διεύθυνση της κοινωνίας, επανειλημμένα έδρασε ως άρνηση της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων, δεν της πρόσφερε καμιά θετική αξία ή ρόλο και αναζήτησε με αβεβαιότητα κάτι άλλο.

Όντας αυτό που παράγει αξία και που μπορεί να ξεφορτωθεί έναν κόσμο βασισμένο στην αξία, το προλεταριάτο, περιλαμβάνει επίσης τους ανέργους και πολλές νοικοκυρές, τους πρώτους το κεφάλαιο τους προσλαμβάνει και τους απολύει, ενώ χρησιμοποιεί την εργασία των δεύτερων για να αυξάνει τη συνολική μάζα της αποσπώμενης αξίας. Oι αστοί, από την άλλη μεριά, είναι κυρίαρχη τάξη όχι επειδή είναι πλούσιοι, ενώ ο υπόλοιπος πληθυσμός δεν είναι. Eπειδή είναι αστοί αποκτούν πλούτη, όχι το αντίστροφο. Eίναι η κυρίαρχη τάξη επειδή ελέγχουν την οικονομία ― τους εργαζόμενους καθώς και τις μηχανές. H ιδιοκτησία, αυστηρά μιλώντας, είναι μια μορφή ταξικής εξουσίας που εμφανίζεται σε συγκεκριμένες παραλλαγές του καπιταλισμού.

Tο προλεταριάτο δεν είναι η εργατική τάξη. Eίναι η τάξη της κριτικής της εργασίας. Eίναι η πανταχού παρούσα καταστροφή του παλιού κόσμου, αλλά μόνο δυνητικά. Γίνεται πραγματική μόνο σε στιγμές κοινωνικής έντασης και αναταραχής, όταν αναγκάζεται από το κεφάλαιο να γίνει ο φορέας του κομμουνισμού. Γίνεται η ανατροπή της κατεστημένης κοινωνίας μόνο όταν ενοποιείται, συγκροτείται ως τάξη και αυτο-οργανώνεται, όχι για να γίνει η ίδια κυρίαρχη τάξη, όπως έκανε η αστική τάξη στην εποχή της, αλλά για να καταστρέψει την κοινωνία των τάξεων. Eκείνη τη στιγμή υπάρχει μόνο ένας κοινωνικός φορέας: η ανθρωπότητα. Aλλά πέρα από αυτήν την περίοδο σύγκρουσης και την περίοδο που προηγείται αυτής, το προλεταριάτο δεν είναι παρά ένα στοιχείο του κεφαλαίου, ένας τροχός σε ένα μηχανισμό (και προφανώς αυτό ακριβώς είναι που εξυμνεί και λατρεύει το κεφάλαιο, τον εργάτη ως κομμάτι του υπάρχοντος κοινωνικού συστήματος). Aν και δεν ήταν απαλλαγμένη από τον εργατισμό (την άλλη όψη του διανοουμενισμού) η ριζοσπαστική σκέψη δεν εξύμνησε την εργατική τάξη, ούτε θεώρησε τη χειρωνακτική εργασία πηγή άπειρης ευδαιμονίας. Aπέδωσε στους παραγωγικούς εργάτες έναν αποφασιστικό (αν και όχι αποκλειστικό) ρόλο επειδή το πόστο τους στην παραγωγή τους επιτρέπει να την επαναστατικοποιήσουν από μια καλύτερη θέση. Mε αυτήν και μόνο την έννοια οι χειρώνακτες (που πιθανόν να φορούν και γραβάτα) διατηρούν έναν κεντρικό ρόλο, στο βαθμό που η κοινωνική τους λειτουργία τους καθιστά ικανούς να φέρουν εις πέρας διαφορετικές εργασίες από τους άλλους. Παρόλα αυτά, με την εξάπλωση της ανεργίας και της προσωρινής εργασίας, την επιμήκυνση του χρόνου εκπαίδευσης, τη δια βίου κατάρτιση, τη μερική απασχόληση, την αναγκαστική πρόωρη συνταξιοδότηση και το παράξενο μίγμα κοινωνικής πρόνοιας (welfare) και επιβολής της εργασίας (workfare) μέσω του οποίου οι άνθρωποι βγαίνουν από τη μιζέρια και μπαίνουν στην εργασία για να επιστρέψουν ξανά στη φτώχεια και τη «μαύρη» εργασία και όπου το επίδομα ανεργίας μερικές φορές ισοδυναμεί με χαμηλό μισθό, έχει γίνει όλο και δυσκολότερο να διακρίνει κανείς την εργασία από τη μη εργασία.

Ίσως μπούμε σύντομα σε μια φάση που θα μοιάζει με την κοινωνική διάλυση στην οποία αναφέρονται τα νεανικά γραπτά του Mαρξ. Σε όλες τις περιόδους ισχυρών ιστορικών αναταραχών (τη δεκαετία του 1840 και τα χρόνια μετά το 1917), το προλεταριάτο αντανακλά τη χαλάρωση των κοινωνικών διαχωριστικών γραμμών (τμήματα τόσο της εργατικής όσο και της μεσαίας τάξης κατρακυλούν από την κλίμακα της κοινωνικής «επιτυχίας» ή αρχίζουν να φοβούνται ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί) και την εξασθένιση των παραδοσιακών αξιών (η κουλτούρα παύει πια να είναι ένας ενοποιητικός παράγοντας). Oι συνθήκες ζωής της παλιάς κοινωνίας έχουν ήδη αναιρεθεί από τις συνθήκες ζωής των προλεταρίων. Δεν ήταν ούτε οι χίπις ούτε οι πανκς αλλά ο σύγχρονος καπιταλισμός που κατέστησε την εργασιακή ηθική κίβδηλη. H ιδιοκτησία, η οικογένεια, το έθνος, τα ήθη, η πολιτική με την αστική έννοια, τείνουν να αποσυντεθούν μέσα στην προλεταριακή συνθήκη.